Geplaatst in het SchaakMagazine (oktober 2021)
tekst: Arne van Mourik
‘Chess, Draughts, Morris & Tables. Position in Past & Present’ is een belangrijk nieuw boek. Schaken, dammen, molenspel en triktrak (backgammon) worden voor het eerst in een algemene historische context geplaatst, door drie dammers.
Is het boek interessant voor schakers? Jazéker, omdat het heilige schaakhuisjes omver kegelt! Auteur Arie van der Stoep (1944) zet met zijn magnum opus schaakhistorici ertoe aan om hun onderzoeksgebied in nieuw perspectief te bezien, en beter onderzoek te doen dan hun voorgangers deden. Hoezo? Van het schaakspel is het verleden toch uitputtend onderzocht en in grote lijnen bekend? Ja maar. Vrijwel alle schaakhistorici hebben dat verleden scheef bekeken, door het schaakspel centraal te stellen. Zij werden verblind door de enorme opmars die het spel in de 19e eeuw had doorgemaakt. Dát is wat linguïst Van der Stoep laat zien, aan de hand van taal, taal en nog eens taal. Schaken het grote bordspel van de Middeleeuwen? Onhoudbaar. Jeu de dames, damspel, spel der schaakkoninginnen? Onzin. En zo ontkracht hij nog wel meer waarheden. De dame gemodelleerd naar een machtige koningin?
Voor wie meent dat deze dammer er op uit is schakers een hak te zetten: eerder heeft hij de geschiedenis van het damspel al flink opgeschud, want ook daarin was menig fabel in waarheid verzand, als gevolg van onwetenschappelijk denken en gebrekkig beargumenteren.
Doorbraak
Cruciaal thema in het boek is – naast de enorme (late!) doorbraak van het schaakspel, en wat de consequentie daarvan is geweest voor met name dammen en molenspel – de promotierij. In dat verband een treffend beeld dat niet in het boek is te vinden.
The Shawshank Redemption, een gevangenisfilm uit 1994 vol heerlijke taal, is door ‘het publiek’ verkozen tot favoriete film. Hoofdpersoon Andy Dufresne, een ten onrechte voor moord veroordeelde bankier en schaker, butst en polijst zijn eigen schaakset bijeen, en het grote geheim van de film wordt hoogstpersoonlijk door een schaakstuk onthuld! Ook dammen komt voorbij: de blanke Dufresne (Tim Robbins) en zijn donkere vriend Red (Morgan Freeman) spelen rond 1950 een partij checkers; dat is Amerikaans dammen. In die scène bereikt Red met een schijf de overkant, kroont zijn schijf tot dam en zegt: king! De jonge bankier, een gestudeerd man, antwoordt met een levensgroot vooroordeel, en dus gebrek aan kennis: “King? Chess, that’s a game of kings. Civilized. Strategic.”
Met deze twee woorden, in een beroemde film, was de karaktermoord op het damspel wel zo ongeveer compleet. Terzijde, checkers wordt naar het Nederlands vertaald als dammen, terwijl het inhoudelijk veel rijkere internationale damspel iets heel anders is, maar ook checkers is zeer gecompliceerd. Onbedoeld werkten de scenarioschrijvers mee aan het (mis)vormen van de publieke opinie: het schaakspel en haar sterkste beoefenaars worden meer en meer opgetild, het damspel krijgt juist steeds meer het stempel ‘simpel’ opgedrukt. Speldiscriminatie, al twee eeuwen onophoudelijk aan de gang. Dit sociologisch en filosofisch fascinerende anti-emancipatoire proces wordt in het nieuwe boek grondig geanalyseerd. Hoe kon het zover komen dat twee schitterende bordspelen, zeer verschillend en gelijkwaardig tegelijk, zo uiteen dreven?
De lezer zal anders naar dammen en schaken gaan kijken, en o ja, ook naar molenspel en triktrak. En o ja, de twee andere dammers zijn Jan de Ruiter (1958), onderzoeker van de damsport en de schaaksport in de 19e eeuw, en Wim van Mourik (1950), die 375 platen uit zijn imposante bordspeliconografie aandroeg.
Arne van Mourik (1976) is denksportfilosoof en hoofdredacteur van damtijdschrift De Problemist, waarvoor hij veel als biograaf optreedt.